Buffy en de ‘Beiträge’
Over Heideggers Beiträge zur Philosophie
Al een paar maanden lees ik met een paar medestudenten Beiträge zur Philosophie (Vom Ereignis) van de Duitse filosoof Martin Heidegger [1]. Ik zal maar meteen bekennen dat ik, naast een paar colleges van Ben Vedder, vrijwel niets van zijn filosofie weet en er gewoon ingedoken ben. Ik begon eraan als stok achter de deur om meer op de universiteit te komen gedurende mijn persoonlijke scriptiehel. Inmiddels ben ik gewoonweg gefascineerd.
Heideggertjes
Die taal van Heidegger, ik kom er al bijna in. In ieder geval, ik kan er soms iets van maken en soms ook iets over zeggen, maar echt weten of ik het dan over Heidegger heb, of gewoon een eigenwijze interpretatie maak, dat weet ik nooit zeker. Gelukkig weet niemand dat ooit echt zeker, dus dan is het niet zo erg. Zo komen de beruchte ‘Heideggertjes’ veelvuldig langs, waarbij creatief taalgebruik ingezet wordt om betekenisverschuivingen mogelijk te maken. Heidegger gebruikt woorden vaak speels, onder andere door het toevoegen van koppeltekens om onderdelen van een woord te benadrukken, of zelfs door nieuwe woorden te creëren. Voorbeelden: “Die Philosophie ist eine Fuge im Seienden als die sich dem Seyn fügende Verfügung über seine Wahrheit” [2] en “alles Wesen ist Wesung” [3]. Daarnaast komen de woorden “zijn”, “zijndes” en “zeyn” (als archaïsche vorm van zijn) wel erg vaak voor in de gemiddelde zin. De Beiträge is helemaal geen makkelijke tekst, noch een makkelijk onderwerp; het zijn privénotities, die als zodanig achter elkaar gezet zijn. Tegelijkertijd is de Beiträge, naast het meer bekende Sein und Zeit, een hoofdwerk van Heidegger.
Heidegger weet in de inleiding al te vertellen dat de filosofie en haar taal dusdanig betekenisloos zijn geworden, dat er geen woorden zijn die kunnen uitdrukken waar het werk ‘over’ gaat. Ik zal het bij deze toch maar even (proberen te) samenvatten. Het werk is een zoektocht naar een nieuwe manier van denken, waarbij Heidegger uitlegt dat het moderne Westerse denken tot haar einde is gekomen. Ze is vervallen in een betekenisloos en afgekaderd geheel. Het bestaande denken is gefocust geraakt op de essentie van verschillende zijndes en daarbij het zijn zelf vergeten. De metafysica generaliseert essenties om categorieën van zijndes uit te drukken, maar het biedt geen grond aan de zijndes. [4] We moeten ons beseffen dat we ons nu bevinden in een transitiefase naar een nieuw begin, waarvandaan de filosoof het originele zijn kan denken als grond voor zijndes. Hiervoor moet de filosoof wel een plek voorbereiden, opdat dit nieuwe begin aan ons kan toekomen in de vorm van “het evenement” (das Ereignis). Alleen via het evenement kan het zijn zich weer doen verschijnen aan ons en zo ook de zijndes weer betekenis geven. Om het in Heideggers termen te stellen: “The task remains: the retrieval of beings out of the truth of being.” [5]
Buffy en de Beiträge
Hoe lastig de Beiträge ook is, het lezen kwam voor mij op gang toen we na een paar maanden van bijeenkomen al op pagina 11 waren. We waren zover om de paragraaf getiteld “for the few – for the rare” te bespreken. Hierin spreekt Heidegger de filosoof toe: “For the few, who from time to time question again, i.e., newly put the essence of truth up for decision. For the rare, who are endowed with the great courage required for solitude, in order to think the nobility of beyng and to speak of its uniqueness.” [6] De tekst kwam hier ontvankelijk en kwetsbaar op me over. Aan de ene kant is het een soort zelfmedelijden, zich niet begrepen voelen, maar tegelijkertijd wil Heidegger al die vreemde vogels, de vragende filosofen met andere denkwijzen een hart onder de riem steken – dat er wel degelijk een wezenlijke richting opgegaan kan worden, hoe eenzaam het ook kan voelen.
Begrip van de Beiträge is volgens mij dan ook meer dan een puur letterlijke opvatting van de tekst. Er wordt ook een gevoel van menselijke noodzaak en onvermijdelijkheid overgebracht. Heidegger kan dat soms zo dringend verwoorden, dat ik me bij sommige stukken zelfs af kon vragen of ik niet een of andere profetische manie aan het lezen was, waarbij niet de naderende Apocalyps voorspeld wordt, maar het naderende nieuwe begin van de filosofie. Een nieuw begin, dat we best wel eens zouden kunnen mislopen, als we ons er geen houding aan weten te geven.
Vandaar dat ik als vanzelf parallellen begon te trekken toen ik een tijd geleden afleveringen van de tv-serie Buffy the Vampire Slayer opnieuw aan het kijken was. Voor de jongere tv-kijkers – Buffy was een waanzinnig populaire tv-serie van eind jaren ’90, waarin een jong meisje genaamd Buffy de superheld was die steeds opnieuw de wereld zou redden. In feite was het een high school drama, maar dan met tussendoor vampiers en demonen, die symbool stonden voor verschillende onderdelen van het leven van een tiener. Eén van de belangrijkste vraagstukken die steeds weer terugkeerde was: moet ik accepteren dat een bepaald lot mij toekomt (het redden van de wereld), of kan ik me eraan onttrekken om ook mijn eigen dingen te doen en uitproberen? Het bleek een vraagstuk dat Buffy seizoenenlang bezighield en die ze, helaas, helemaal zelf moest beantwoorden. De juiste houding aannemen voor een nieuw begin is eenzaam en zo schrijft Heidegger ook over de eenzaamheid van de werkelijk vragende filosoof: “No matter how the decision may turn out regarding history and lack of history, the questioners, who in thought prepare that decision, must be; may they all bear the solitude in their greatest hour.” [7]
En dan, wanneer het einde voor de mensheid daadwerkelijk daar is, een einde waar geen ontkomen aan is, dan duikt Buffy terug naar het archaïsche begin van haar krachten om te weten te komen of deze versterkt kunnen worden. In Heideggers denken zou je kunnen zeggen: een terugkeer naar het oorspronkelijke zijn via het evenement. De krachten zijn dan ook aan Buffy en aan de bloedlijn van “slayers” door de oermens meegegeven (aflevering 15, seizoen 7 van Buffy). Ze komt echter tot de schokkende ontdekking dat haar krachten vanuit iets niet-menselijks, iets demonisch, afkomstig zijn. Op dat moment wijst ze het niet-menselijke af. Als ze al een nieuw begin wil maken, dan moet het in iets menselijks liggen. Deze keuze blijkt wezenlijk voor het kunnen redden van de wereld, een keuze die Buffy steeds opnieuw moet maken. Dat is ook wat de filosoof meegegeven wordt door Heidegger: de mens moet (steeds opnieuw) de grond voorbereiden voor het evenement. Daarin wordt de beslissing gemaakt of het zijn zich laat verschijnen en de zijndes weer betekenisvol worden. Een beweging die ervoor zorgt dat wij als mensen ergens om kunnen geven. De structuur van het evenement is ook steeds opnieuw terugkerend. We bewegen ons naar een nieuw begin, maar dat nieuwe begin is iteratief. En eigenlijk is dat wat Heidegger door de notities heen steeds opnieuw probeert te doen met andere woorden, met lijstjes, met tirades, met herhalingen. Ergens om geven
De vergelijking met Buffy gaat niet helemaal op. Nadat Buffy ervoor kiest om de wereld te redden, kan zij dit omzetten in actie. De filosoof die een beweging naar het zijn wil maken, kan echter niet meer doen dan de grond voor het evenement voorbereiden. De vergelijking ging mij er vooral om, om een beeld te krijgen hoe de “plight” van de filosoof eruit ziet. De filosofie ziet er daarmee menselijk, mooi en zelfs heldhaftig uit. Daarom is het erg jammer dat je op een gegeven moment toch “Heidegger was een Nazi”-gevoelens tegen moet komen. Als een tekst je raakt, dan wil je dat het steeds mooi is. Het is tergend, als je bijvoorbeeld in een notitie over “wie zijn wij, wat betekent het om een volk te zijn”, het volgende tegenkomt: “(…) Bolshevism is originally Western, a European possibility: the rise of the masses, industry, technology, the dying out of Christianity; insofar, however, as the supremacy of reason, qua equalization of everyone, is merely a consequence of Christianity, which is itself basically of Jewish origin, Bolshevism is in fact Jewish (…).” [8] Of ook jammer, hoe Heidegger na een tirade over de alomvattende “worldviews” als gevolg van de moderne metafysica, eerst uitlegt hoe filosofie zich moet terugtrekken in de waarheid van Seyn en zich niet meer met die triviale oude manier van denken bezig moet houden, en vervolgens doodleuk verdergaat met een tirade tegen “worldview philosophy”. [9]
Dit alles gezegd hebbende wil ik benadrukken, dat het lezen van de Beiträge wel een snaar bij me raakt. Het werk gaat er volgens mij om dat je je bezig wilt houden met betekenis; met dat dingen, mensen, wie weet zelfs het lot van de mensheid je iets kan schelen en dat je houding in de filosofie daarvoor iets uitmaakt. Het is wat mij betreft waardevol om aan de hand van Buffy en de Beiträge met medestudenten te bespreken of de mensheid in staat zou zijn om op te houden met vragen. Heideggers Beiträge gaat om een menselijk project, dat moeilijk is maar ook essentieel en uniek. Om daar deel van uit te mogen maken vereist veel, maar alleen al het proberen is verdomd mooi.
Dit artikel is eerder verschenen in Splijtstof, onafhankelijk wijsgerig tijdschrift van de Faculteit Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen van de Radboud Universiteit
Referenties
- M. Heidegger, Contributions to Philosophy (Of the Event), Transl. R. Rojcewicz & D. Vallega-Neu, Bloomington and Indianapolis (2012, orig. 1989): Indiana University Press.
- ibid., p. 37
- ibid., p. 53
- cf. ibid., pp. 51-53
- ibid., p. 11
- ibid., pp. 11-12
- ibid., p. 11
- ibid., p. 44
- ibid., pp. 30-34